Derya Aydin: Jenosîda hiş û bîra civakî

  • rojane
  • 14:05 26 Gulan 2020
  • |
img

AMED - Nivîskara Rojnameya Xwebûnê Derya Aydin, bi sernavê "Jenosîda bîra civakî" li ser êrîşên li dijî cenaze û goristanan nivîsî û diyar kir ku ji despêka avakirina Komara Tirkiyeyê heta niha, li dor çarçoveyeke nekropolîtîk, bêgorkirin/bêmezelkirin wek siyaseteke bingehîn li dijî kurdan tê meşandin. Aydin, anî ziman ku bi taybetî ji serê salên 90’an yên bi şer, pevçûn, koçberkirin û îşkenceyê heta niha (ji bilî salên 2013-2015’an) jiyana xwe ji dest dane, pêvajoyeke taybet tê meşandin û got: "Em îro nizanin ku di wan salan de çi hatin qewimîn, kî çawa û bi çi awayî hat kuştin/wendakirin. Lewra em nizanin gora wan li ku ye?" 

 
Rojnameya Xwebûnê ku heftane çê çapkirin, bi hêjmara 23'emîn derket. Rojnameyê vê hefteyê nivîsa Nivîskar Derya Aydin derxist manşeta xwe û bi manşeta "Jenosîda bîra civakî" derket. Nivîskar Derya Aydin, di nivîsa xwe de bal kişand ser feraseta êrîşên li dijî gorên Kurdan. Aydin, di gotara xwe de anî ziman ku bi mirinê re tenê jiyanek nîvco namîne û got: "Her wekî din berxwedan û têkoşîna nîvco mirî jî dimîne û ev yek jî motîvasyona berdewamkirina wê têkoşînê li ser yên mayî ferz dike. Lewre yên mayî, berxwedana wan a nîvcomayî li ser xwe ferz dikin." 
 
 
Gotara Derya Aydin a li ser têgehên "Mirin, birîn û şînê" radiweste wiha ye: 
 
"Mirin, di hişûbîra mîmetîk a civakan de teqabûlî têgehiştinên curbicur dike. Di dirêjahiya dîrokê de, ji felsefeyê heta antropolojiyê, ji psîkolojiyê heta anatomiyê; ji zanistên civakî heta zanistên pozîtîf, têgeha mirinê bûye mijara gengeşeyê ya gelek dîsîplînan. Her çend di gelek zanistan de hatibe gengeşekirin jî, mirov dikare bibêje ku mirin diyardeyeke metafîzîk e. Di van demên dawî de, xerakirina goristanan û êrişên li ser miriyan, careke din hovîtiya nekropolîtîk a desthilatdaran radixe ber çavan. Helbet ev pêşk û polîtîka, tenê nosyoneke “hovîtiyê” nîn e. Di vê polîtîkayê de tiştê girîng ew e ku mirov mekanîzmayên desthilatiyê yên li ser meşandina vê polîtîkayê fehm bike. Di vê nivîsê de ez ê hewl bidim da projeksiyoneke nekro-polîtîk û panorameyeke giştî ji rabirdûyê heta niha raxim ber çavan. 
 
Her çend mirin wek jiyanê mefhûmeke siruştî be jî, bi mirinê re jiyan qut dibe anku tê merheleyeke dîtir. Lewre têkiliya mirovan a bi mirinê re ne wek fikrî lê wek diyardeyekê derdikeve meydanê. Ji ber karekterê wê yê mutleq, mirin wek hijmetekê tê têgehiştin. Lewre jî di serencama bedenî anku biyolojîk de wek momentekê ye ku ji rehên xwe werdiçerxe. Ji ber ku mirî, her wekî din aîdî dinyayê ne lewre di rîtûelên civakî de ew her hene û her dijîn.  Di nav hemû civak, bawerî û îdeolojiyan de hurmeteke mîmetîk li miriyan tê nîşandan û xizmên wan, nas û dostên wan, piştî mirinê tên ziyaretkirin, seferberiyeke giştî bo hevxemiyê û palpiştiyê derdikeve meydanê. Bi seremoniyên veşartinê yên miriyan, hafizeya civakî careke din tê avakirin û şîn tê girtin, xwarin tê xwarin. Di seremoniyên şîngirtinê de hin kes li xwe dixin, hin kes porê xwe dibirrin, dua dikin an reş girêdidin. Ji ber ku roleke terapîk dilîze, di heft û çilê wan de mirî tên yadkirin. Ji bo ku dewsa ling û bedena miriyan her aîdî vê dinyayê bibe, ji wan re gorek tê çêkirin, wek nîşana aîdbûna vê dinyayê jî kêlikek tê danîn. Lewre di navbera goristan û şîngirtinê de têkiliyeke xurt heye. Goristan  ne tenê nîşana rêzgirtina miriyan e, her wekî din ji bo nas û dostên miriyan jî pêvajoya şîngirtinê temsîl dike. Loma şopên herî watedar li goristanan tên avakirin. Loma wan li keviran xist dewsa lingên xwe, bi xwe bar kirin û çûn.
 
ŞÎNXANEYEK NE DAÎMÎ: KURDISTAN
 
Li Kurdistanê wek gelek tiştan, ev demeke dirêj e, berevajî pêvajoya wê ya “siruştî” şîna miriyan ku di şerê li gel dewletê de jiyana xwe ji dest dane jî li gorî karekterê wê yê etno-kulturî nayê girtin. Nemaze ji despêka avakirina Komara Tirkiyeyê heta niha, li dor çarçoveyeke nekropolîtîk, bêgorkirin/bêmezelkirin wek siyaseteke bingehîn li dijî kurdan tê meşandin. Lê bi taybetî ji serê salên 90’an yên bi şer, pevçûn, koçberkirin û îşkenceyê heta niha (ji bilî salên 2013-2015’an) jiyana xwe ji dest dane, pêvajoyeke taybet tê meşandin. Em îro nizanin ku di wan salan de çi hatin qewimîn, kî çawa û bi çi awayî hat kuştin/wendakirin. Lewre em nizanin gora wan, cihê wan li ku ye. Fragmana xerabiyê ya bedena miriyan, di hişûbîra civaka kurd de zindî ye; gelek caran bedana rût a miriyan hat teşhîrkirin, ew bi ser hev hatin rêzkirin, wêneyên wan hatin girtin û teşhîrkirin, organên wan hatin jêkirin û li derve hatin hiştin da ku bedenên wan bibin xurê ajalan. Di şer de, gelek kes bi darê zorê hatin wendakirin, bedena wan li ser riyan hatin hiştin û di çalavan de hatin veşartin. Nemaze piştî salên 2000’an, bi xebatên hatî kirin, ev derketin meydanê.
 
CUDAKARIYA ŞÎNÊ YA GIRSEYÎ: HÎYARERŞIYA ŞÎNÊ
 
Heta niha, ne di salên 90’an de ne jî îro, tu carî qetlîamên li Kurdistanê pêk anîn û îşkenceyên li bedenan hatin kirin, li nav civaka Tirkiyeyê nehatin axaftin. Ev bêdengî her wekî din înkarkirina hebûna kurdan bû. Şîngirtina miriyan wek tawanekê hat qebûlkirin û lewre hat qedexekirin. Mirina hêzên dewletê li dor çarçoveya mîtolojiya şehîdbûnê hat pîrozkirin, lê wek zindiyên kurdan, miriyên wan jî bi heman rengî hatin înkarkirin û şîna wan hat qedexekirin. Ev hiyerarşiya şînê wek normeke sereke li ser civakê hat ferzkirin. Kesên ku hatin kuştin ne wek “kuştî” hatin binavkirin, ew wek “berterefkirî” û bedena wan jî wek “leş” hat pênasekirin. Dîsa bi tundî seremoniyên şînê yên malbatan hatin qedexekirin, cenaze hatin desteserkirin. Li Kurdistanê bi hezaran malbat dev ji têkoşîna aqûbeta xizmên xwe bernedan. Ev reftar her çend wek hovîtiyê bên fehmkirin jî, di rastiyê de ev bi awayekî sîstematîk wek parçeyekî muemeleya li dijî kurdan derkete meydanê. Bi hezaran malbat, li pey hestiyên nasên xwe ketin da ji wan re gorekê çêbikin. Lewre jî qedexekirina şîngirtinê, “mirineke dubare” bû ji bo malbatan. Kaşkirina bedena Hecî Loqman Bîrlîk, sekinandina bedena Dayika Taybet bi rojan li kolanan, teşhîrkirina bedena Kevser Elturk, xerakirina goristanan, astengkirina veşartina termê Xatûn Tugluk, xerakirina goristana li Bedlîsê û neqilkirina termê 267 kesan bo Stenbolê, şandina termî bi riya kargoyê û gelek reftarên bi vî rengî vê pirsê tîne bîra mirov: dewlet ji miriyên kurdan çi dixwaze?
 
HÊZ Û SIRÊ MIRIYAN Û SÎNORÊ DESTHILATIYA DEWLETÊ
 
Êrişên li ser goristan û miriyên kurdan, nîşana hêz û bandora miriyan a li ser civakê ye. Lewre mirov dikare bibêje ku ji ber vê karekterê wê nemaze ew rastî êrişên sîstematîk tên. Bi taybetî di merasima veşartina Vedat Aydin de, ku bi hezaran kes beşdarî kiribûn, ev hêz û bandor bi awayekî zelal aşkera bûbû. Dîsa serborî û berxwedana Dayikên Şemiyê ku tu bend û bariyerên dewletê nas nakin jî vê yekê dide der. Nemaze wendakirina bi darê zorê, “mirina derasayî” vê hêz û bandorê hê zêdetir dike. Ev hêz tenê ne di nezera civakî de, her wekî din di warê siyasî de jî encamên girîng bi xwe re aniye. Hemû nimûneyên bi vî rengî vê rastiyê careke din aşkera dike: bi mirinê re tenê jiyanek nîvco namîne, her wekî din berxwedan û têkoşîna mirî jî nîvco dimîne û ev yek jî motîvasyona berdewamkirina wê têkoşînê li ser yên mayî ferz dike. Lewre yên mayî, xwe dixin şûna miriyan û berxwedana wan a nîvcomayî li ser xwe ferz dikin.
 
LI DIJÎ NEKROPOLÎTÎKA Û JENOSÎDA HIŞ Û BÎRÊ; ŞÎN BERXWEDAN E
 
Hemû pratîkên li dijî miriyên kurdan ên dewletê, bi awayekî tesadûfî pêk nehatine. Lewre ev pratîk, li Kurdistanê car caran ne sext bin jî, di esasê de teqabulî polîtîkayeke sîstematîk a dewletê dike. Bêgorkirina/bêmezelkirina kurdan, meseleyeke ne nû ye. Dewsa gora Şêx Seîd û Seyîd Riza îro jî nayê zanîn û ev yek jî nîşan dide ku ev polîtîka bi awayekî sîstematîk nêzî sed salan e tê meşandin. Bi nekropolîtîkayê armanc ew e ku desthilatî bê qayîmkirin, lê şîngirtin, wê desthilatiya vediçirîne û erkeke wê ya berxwedanekê heye. Ev nekropolîtîka, wek berdewama bîopolîtîkayê ye ku ne tenê li Kurdistanê, li Filistîn û Arjantîn jî di nav de, li gelek welatên cîhanê tê meşandin. Ev wek kodeke bingehîn a dewletan e ku dewleta Tirkiyeyê jî vê polîtîkayê li dor çarçoveya avakirina nasnameya tirkbûnê wek xaleke bingehîn dibîne.
 
GORISTAN PÊVENDIYA HIŞ Û BÎRA CIVAKÊ YE
 
Pêwendiya goristan û tarîxê, nemaze di du sed salên dawî de ji aliyê ilmê antropolojiyê ve gelek hatiye pêkolekirin. Hema hema di nav temamî civakan de geh bi awayekî nivîskî, geh jî bi awayekî mîmetîk, mirin di çêbûna hişûbîra civakî de nosyoneke sereke ye. Li dor çarçoveya wan xebatan de mirov dikare bibêje ku “tarîx li mezelan dest pê dike”. Lewre goristan, di çêbûn, pêşveçûn û belavbûna tarîxê de roleke sereke dilîze. Di kolanên arkeolojîk de, di Lahîtan de û li gelek der û deverên cîhanê, ev pêwendî di ronîkirina gelek babetan de derketiye meydanê. Mezel di vê çarçoveyê de wek neynikeke tarîxî ye. Êrişên li dijî goristanan jî di vê çarçoveyê de gelek zelal xuya dibin.
 
ÊRÎŞA GORISTANAN JENOSÎDA HIŞ BÎRA CIVAKÊ YE
 
Di navbera salên 2013-2015’an de ew goristanên hatibûn avakirin ên kesên di şer û pevçûnan de jiyana xwe ji dest dabûn, mirov dikare wek cihên hafizeyê pênase bike. Ji bo hişûbîra civaka kurd, ev cih xwedî taybetmendiyeke girîng e û derbarê serboriya berxwedaneke bi salan de, malûmatên giranbuha di nav xwe de dihewîne. Di vê çarçoveyê de goristana li Dêrsimê hatibû avakirin, yek û yek wek cihekî yadkirinê hatibû avakirin. Nemaze kesên di sala 1938’an de hatibûn kuştin, di wê goristanê de hatibûn veşartin û êrişên li ser wan goristanan, geh wek neynikeke tarîxî roleke sereke dilîze, geh jî êrişên li ser wan destnîşan dikin ku, dewlet bi tu awayî naxwaze ew hişûbîra civakî ya xwe dispêre rabirdûyekê bê avakirin. Di wê goristanê de hestiyên berxwedêrên eşîra Heyderan ên ji geliyê Laçê hatibûn komkirin hebûn. Hestiyên kurdên berxwedêr ên di sala 1938’an de hatibûn qetilkirin û yên di salên 1990’an de jiyana xwe ji  dest dabûn di wan goristanan de li gel hev bûn. Lewma ew goristan, ne tenê berdewamiya şideta li dijî kurdan destnîşan dikir, her wekî din, hişûbîra berxwedaneke domdar nîşan dida. Êrişên dewletê yên li dijî wê goristanê, di vê çarçoveyê de baştir tên fehmkirin.
 
Xerakirina goristanan, neqilkirina hestiyan bo cihên bêdê û bêbav, li gel taybetmendiya xwe ya “hovîtiyê” teqabûlî êrişeke sîstematîk û domdar a li dijî çêbûna hişûbîra civaka kurd dike. Piştî bidawîkirina proseya aştiyê, dewletê cara yekem êrişî goristanan kir û lewma ev yek ne tesadufî bû. Ji ber ku li gorî kodên damezirîner ên dewletê, hafizeya civakî ya kurd divê neyê avakirin û ji bo wê çiqas hovîtî be jî, divê ew bihata xerakirin. Çimkî goristan navendên berxwedanê ne û xerakirina wan jî nîşaneya avakirina desthilatiya dewletê ye. Çimkî termê ku li axê tê veşartin, hikmê xwe jî li ser axê ferz dike. Anku veşartina termê li axê, kolana hafizeyê ya li ser axê ye. Lewma êrişên li ser goristanan jenosîdeke li dijî hişûbîra civaka kurd e "
 
Hûn dikarin nuçeye ji linga bixwinin 

Sernavên din

03/07/2025
23:59 Civînên 'Aştî û Civaka Demokratîk' didomin
20:05 Zeynep Kinaci û Sema Yuce hatin bibîranîn
16:10 Du bersûcên zarok neçarî întîharê kirin dîsa nehatin girtin
15:45 Şewata li Stenbolê hate kontrolkirin
15:43 Şandeyeke pirspor li Çemê Tagarê lêkolîn kir
15:34 Rojnameger Aksu hate berdan
15:10 Şîna Mûsa Kaya bi girseyî hate ziyaretkirin
15:08 DEM Partî: Dê di mijara bêçekbûnê de hefteya pêş gaveke dîrokî were avêtin
14:26 Parêzer Bariş Işik dawî li jiyana xwe anî
14:21 Li Stenbol û Antalyayê şewat derket
14:16 Li Çiyayê Cûdî şewat derket
13:38 Di şewata Îzmîrê de kesekî jiyana xwe ji dest da
13:35 Binçavkiriyên Saraçhaneyê sewqî edliyeyê hatin kirin
13:34 Di Şaredariya Rêya Armûşê de şewat derket
13:34 Yerlîkaya, bîlançoya şewatan parve kir
12:22 Pentagon: Me bernameya nukleerê ya Îranê dereng da xistin
12:20 Şandeya Ewropayê li ser ‘Maseya Gilover’ çi nîqaş kir?
11:52 Serkeşeyê Suryan: Em di rêya Serok Apo de dimeşin
11:23 MYK’a DEM Partiyê civiya
11:09 Zema ji bo mûçeyê teqawidan hatiye kirin diyar bû
11:06 ENAG: Enflasyon ji sedî 68,68 e
TUÎK: Enflasyon ji sedî 35,05 e
10:59 Rapora Hezîranê ya DFG’ê: 16 rojnameger hatin binçavkirin, 6 hatin girtin
10:51 Hîkmet Çetîn çû serdana Demîrtaş û Mizrakli
10:40 Meclisa Ciwanan dê ‘Komxebata Civaka Demokratîk’ li dar bixe
10:34 Serokê Baroya Sêrtê: Gelo dema çek hatin berdan dê di qanûnan de sererastkirinan bikin?
10:21 Li Mêrdînê rexmê ‘qedexeyê’ çinîna garis dest pê kir
09:46 Tevî hemû îtîrazan jî qirkirina xwezayê ya li Gabarê nayê sekinandin!
09:08 Li Çeşme û Odemîşê şewat derket
09:07 Seroka ÎHD a Stenbolê: Girtiyên nexweş nikarin li benda Îlon-Cotmehê bin!
09:03 Emîne Uçak Erdogan: Ji bo mayinde bûna pêvajoyê sererastkirinên qanûnî divê
09:01 KJAR: Em ji bo jina azad, Îrana demokratîk têdikoşin
09:00 ROJEVA 3’YÊ TÎRMEHA 2025’AN
08:22 Mûstafa Karasu: Derdoreke di nava dewletê de dixwaze pêvajoyê xera bike
02/07/2025
23:13 Çetîn Arkaş hate berdan
19:24 Hevşaredara Silopiyayê bi daxwaza îxrackirinê sewqî lijneya dîsîplînê hat kirin
16:42 Rapor: Aborjîn hatine qirkirin
16:35 Li Egeyê şewatên daristanan
16:15 Şirnexiyan li pêşiya wezaretê got: Bila projeyên bendavan bên betalkirin
15:10 Di lêpirsîna Lemanê de ji bo 4 kesan daxwaza girtinê
15:07 DFG û MKG ji bo piştevaniyê çûn serdana rojnameger Zeynep Durgutê
14:53 Îranê hevkariya xwe ya bi Ajansa Enerjiya Atomê ya Navneteweyî re da sekinandin
14:49 Li nexweşxaneyê tecawizî zaroka astengdar hate kirin
14:48 Di doza tecawiza li dijî zarokê de biryara ‘domandina rewşa girtî’ hat dayin
14:31 Li Gemlîkê bi pileya 4.3’yê erdhej çêbû
14:07 Der barê Lemanê de lêpirsîna darayî hate vekirin
14:06 Halîde Turkogluyê ji bo meşa li Enqereyê banga tevlibûnê kir
13:45 Meclisa Giştî ya Agiriyê têkildarî nelirêtiyên li bajar daxuyanî da
12:47 Li Sekasurê berxwedan didome: Telafiya zirara xwezayê nîne
12:31 Şandeya ji Ewropayê: Divê Ocalan bêşert were berdan
12:22 Ji bo doza zaroka tecawiz lê hatibû kirin banga tevlibûnê
12:05 Ji Trump daxuyaniya têkildarî Xezeyê: Îsraîlê şertên agirbestê qebûl kir
11:50 Însiyatîfa Jinan dê têkildarî pêvajoyê daxwazên xwe ragihînin Meclisê
11:48 Rejîma Îranê êrişî jinên Beluc kir: Jinek hat kuştin û 11 jî birîndar bûn
11:43 Komkujiya Madimakê di sala 32’yan de ye: Edalet û hevrûbûn divê
11:28 Rewşa girtiyên nexweş ên li girtîgehên Antalyayê giran dibe
11:21 Bîranîna Komkujiya Madimakê: Divê komîsyon were avakirin û lêborîn bê xwestin
11:15 ‘Şewata pirêzeyan dibe sedema felaketê’
10:51 Abdullah Ocalan a ji bo şandeya Ewropayê peyam şand
10:29 Xelatên Rojnamegeriya Jinê ya Gurbetellî Ersozê: Mîrateya wê bû îlham
10:20 Li Mexmûrê ambargo: Tedawiya nexweşan tê astengkirin
09:53 Li Îranê zextên ser Kurdan zêde bûn: Hewl didin daxwaza xweseriyê tune bikin
09:20 Ji mihrîcana Gimgimê: Jina azad, civaka azad e
09:17 Ciwanên tev li mihrîcana Erdîşê bûn: Em dixwazin çanda xwe azad bijîn
09:02 'Divê kedkar kirdeya pêvajoyê bin'
09:01 Piştî peymanê rewşa dawî ya Serêkaniyê, Girê Spî û Efrînê
09:00 Serokê Baroya Îdirê Tûtûlmaz: Beranberî her gavê divê gavên qanûnî bên avêtin
09:00 ROJEVA 2’YÊ TÎRMEHA 2025’AN
01/07/2025
16:15 Li Îranê di şeş mehan de 424 kes hatin darvekirin
15:46 Komîsyona Ciwanan a ÎHD'a Enqereyê hate damezirandin
15:42 Hûrgiliyên gelaleya DEM Partî dê pêşkeşî komîsyonê bike diyar bûn
15:24 Komeke paşverû li Beyoglûyê kom bû
15:15 Danişîna Nîmet Tanrikûlû hate taloqkirin
15:00 Malpera înternetê ya Lemanê hate astengkirin
14:55 Îfadeyên xebatkarên Kovara Lemanê yên li emniyetê temam bûn
14:52 Tulay Hatîmogûllari çû serdana TESK’ê
14:51 Der barê girtiyên li Girtîgeha Dûmlûyê de lêpirsîn hate destpêkirin
14:48 Şandeya ji Ewropayê çû serdana DEM Partiyê
13:58 Li Erxeniyê mirina bi guman
13:57 DAD’ê têkildarî Madimakê daxuyanî da: Bila Komîsyona Lêkolînên Heqîqetê bê avakirin
13:48 Gemlîk vêcarê bi pileya 3.0’ê hejiya
13:43 Îran: Heke DYA temînatê nede em ê muzakereyan nekin
13:36 Piştî 31 salan bi sirûda ‘Herne Pêş’ hat pêşwazîkirin
13:30 Li Gemlîkê bi pileya 4.2’yê erdhej çêbû
12:54 Wezîr Yûmakli têkildarî şewatan daxuyanî da
12:50 Bakirhan: Bila komîsyon bê avakirin, gavên demokratîkbûnê bên avêtin
12:45 Şandeya ji Ewropayê hat ji bo hevdîtina bi Abdullah Ocalan re daxwazname da
12:35 Li Gemlîkê erdhej
12:19 Li Hatayê şewat belav dibe: Ka ew 27 balafir û 105 helîkopter li ku ne?
12:03 DEM Partî: Em li dijî hemû zextên li ser muxalefetê ne
12:02 Ferîde Eralp: Em ji bo aştiyeke jin tê de azad bixebitin
11:36 Bayindir: Geşedanên kurewî kongreya netewî ferz dike
11:35 Serokatiya demê ya YE’yê derbasî Danîmarkayê bû
11:21 DYA’yê mueyîdeyên ser Sûriyeyê rakir
11:21 Li Elkê têketina 3 herêman hate qedexekirin
11:15 Xelata serketiyên pêşbirka wênekêşiyê nehate dayîn
11:14 Çalakî û meşên li Beyoglûyê ji bo rojekê hatin qedexekirin
11:13 Şewata li Antakyayê didome
11:13 Bi hinceta ‘stokê’ dest danîn ser tirşiyê girtiyan
11:12 Li 3 navçeyên Manîsayê şewat derket
11:11 Şewata li Îzmîrê di roja 3’yan de didome