Rus dilbilimci Leonard Petroviç Zagurskiy’in 1872 yılında Tiflis guberniyası Ahıska uyezdi üzerine yaptığı seyahat, Kürtler üzerine dikkate değer bilgiler sunuyor. Zagurskiy, burada yaşayan Kürt aşiretlerinin iskânı, inancı ve kullandıkları dil konusunda önemli izlenimlerde bulunuyor. İsmaililer, Cunukiler, Redkiler, Celaliler, Kurdikiler ve Kirmançlar (Zazalar) seyahate konu ediliyor. Dr. İsmet Konak ve araştırmacı Nihat Öner, Rusça belge üzerinde yaptıkları incelemenin içeriğini Mezopotamya Ajansı’yla paylaştı. 

 

AHISKA KÜRTLERİ HANGİ KOLDAN?

 

L. P. Zagurskiy’in seyahat notları, Rus Coğrafyacılar Cemiyeti Kafkasya Birimi’ne bağlı “İzvestiya” adlı dergide 1873 yılında yayımlanmıştı. Zagurskiy, yaptığı yolculukta Ahıska’da yaşayan Kürtleri tasnif ederken şu soruyu soruyor: “Ahıska Kürtlerini acaba Kürt halkının hangi koluna dâhil etmek gerek? Kurmancca lehçesinin konuşulduğu Doğu koluna mı yoksa bir dilbilimci için ilgi çekici olan Zazaca lehçesinin konuşulduğu Batı koluna mı?” Kuşkusuz bu soru, bazı Kürdî dinamiklerin tarihte ne şekilde adlandırıldığına ilişkin yararlı bir veridir. 

 

KÜRT MELE YUSUF MODZGVEROĞLU YARDIM EDİYOR

 

Zagurskiy bahsi geçen seyahati yaz mevsiminde yaptığı için Kürtlere ulaşmak oldukça zor oluyor. Zira Kürtler bu dönemde yaylalara göç etmiş. Rus dilbilimci, bunun üzerine Tiflis Valisi K. İ. Orlovskiy ve Ahıska uyezdi mülki amiri M. İ. Nevtonov’u görüyor. Onlardan yardım alıyor. Ancak asıl destek Çolda köyünde yaşayan bir Kürt’ten geliyor. İsmaili aşiretine mensup oldukça nüfuzlu bir Kürt olan Mele (Molla) Yusuf Modzgveroğlu seyahate eşlik ediyor. Söz ona gelmişken İsmaili aşiretinin günümüzdeki en entelektüel simalarından biri olan araştırmacı ve çîrokbêj (hikaye anlatıcı) Ayhan Erkmen’in kapısını çalıyoruz. Kökenlerinin Çolda köyüne dayandığını, İsmaili (Smaili) aşiretinin Mozxêrî koluna mensup olduklarını ve büyük dedeleri Mele Usiv yani Molla Yusuf’un 19’uncu yüzyılın sonunda Kars’ın Göle ilçesi Karatavuk köyüne göç ettiğini dile getiriyor. Bir süre sonra Yusuf’un çocuklarının Kars’ın Digor ilçesi Dağpınar (Bazarcix) beldesine yerleştiğini belirten Erkmen, torunlarının şu an orada oturduklarını söylüyor. 

 

AHISKA’NIN İKİ YERLEŞİK AŞİRETİ İSMAİLİLER VE CUNUKİLER

 

Ahıska Kürtlerinin daha çok Kura Nehri’nin yukarı bölümünde, Uravelka Nehri civarında ve Vardziya mağara kentine yakın bir yerde yaşadıklarını aktaran Zagurskiy, aşiretlere ilişkin şunları yazıyor: “Ahıska Kürtleri temelde iki gruba ayrılıyor: İsmaililer ve Cunikiler (Daha doğrusu Cunkan. Cunkan sözcüğü aslında Cunki kelimesinin çoğuludur). Uyezdte başka Kürt aşiretleri de var. Örneğin Redki, Giyarturlu, Celali, Kurdiki aşiretleri gibi. Fakat bu Kürtler daha çok Erivan guberniyasından bu bölgeye kısa süreliğine çobanlık yapmak için geliyorlar. Dolayısıyla uyezdin daimi sakinleri kategorisinde değerlendirilemezler.”

 

KÜRTÇE SÖZLÜK VE DİLBİLGİSİ KİTABI HAZIRLANDI

 

Dilbilimci Zagurskiy, daha sonra inanç ve dil konusunda Mele Yusuf’tan bilgi almaya devam ediyor. Buna göre Ahıska Kürtlerinin Hanefi olduklarını aktaran Zagurskiy, aşiretlerin konuştuğu dille ilgili şunları kaydediyor: “İsmaililer ve Cunikilerin Kurmancca konuştukları konusunu tam olarak kesinleştirdik. İsmaililer bu lehçeyi Cunikilere oranla daha iyi muhafaza etmiştir. Oldukça dağınık bir bölgede yaşayan ve etrafı Türkî oluşumlarla çevrili olan Cunikilerde bu lehçe çok daha az korunmuştur. Günlük konuşma dili leksikolojik olarak Türkçenin etkisi altında kalmıştır. Molla Yusuf Modzgveroğlu’nun desteğiyle Kurmancca lehçesini esas alan küçük çaplı Kürtçe sözlük ve kısa bir dilbilgisi kitabı hazırladık. Bu sayede Peter Lerch’in Kürtçe metinlerinde dahi bulamadığımız bazı dilbilgisi formlarına ulaştık. Edindiğimiz kayıtlara göre Kurmancca lehçesini en arı konuşan aşiret, Ağrı Dağı eteklerinde göçebe bir yaşam sürdüren Redkilerdir. Redkilerin konuştuğu dil, Farsça ve Türkçenin etkisinde çok az kalmıştır. Yine aldığımız bilgiye göre Rusya sınırları dâhilinde Zazaca lehçesini konuşan herhangi bir Kürt olmadığı yönünde.”

 

AHISKA KÜRTLERİ 1944 YILINDA SÜRGÜN EDİLDİ

 

Bir kısmı Osmanlı topraklarına göç eden bir kısmı da Rusya sahasında kalan Ahıska Kürtleri açısından en hazin süreç 1944 yılında yaşandı. 14 Kasım 1944 yılında alınan karar gereği Sovyet yönetimi, Ahıska, Ahılkelek, Aspinza, Adigön ve Bogdanovka kentlerinde yaşayan Türk, Kürt ve Hemşinlilerin büyük çoğunluğunu (86 bin kişi olduğu tahmin ediliyor) Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’a sürgün etti. Bu Kürtler arasında İsmaililer de vardı. Bu konuda Ayhan Erkmen şu bilgiyi veriyor: “Ahıska’da kalan İsmaililerin büyük kısmı Stalin döneminde Kazakistan’ın Almatı şehrine bağlı Issık kasabasına sürgün edildi. Burada Karasey köyü civarında yaşıyorlar. Birkaç yıl önce köyün ileri gelen önemli isimlerinden biri Mele Rızgo’ydu. Kendisi aynı zamanda Mele Ali’nin torunudur. Yani Mele Yusuf’un Çolda’dan çıktıktan sonra köydeki melelik görevini bıraktığı yeğeni Ali.”

 

Kaynak: Izvestiya Kavkazskogo Otdela Imperatorskogo Russkogo Geograficheskogo Obshchestva, Tom II, Tipografiya Gruzinskogo Izdatels'kogo Tovarishchestva, Tiflis 1894. s. 52-63.

 

MA / Dicle Müftüoğlu