Li Tirkiyeyê krîza aborî di sala 2024’an de jî berdewam kir. Polîtîkayên hikûmetê yên aborî ne wek salên berê nekaribû enflasyonê kontrol bike û ne jî gihişt hedefa ku dihat armanckirin. Digel ku enflasyona bilind bandorek neyînî li beşên mezin ên civakê kir, newekheviya di dabeşkirina dahatê de gihîşt lûtkeyê.

 

DI ABORÎ DE REWŞA RESESYONÊ 

 

Berevajî propagandaya hikûmetê ya ku dibêje "aborî mezin dibe", di sala 2024'an de aborî mezin nebû. Kêmbûna ku ji çaryeka duyemîn a 2024’an ve hatî ceribandin bû sedema piçûkbûnê. Aboriya Tirkiyê ji aliyê teknîkî ve ketiye resesyonê (tê wateya wek xwe mayîn, an jî daketin û tengbûn). Li gorî daneyên TUÎK'ê yên mehên tîrmeh-tebax-îlona 2024'an; aborî di çaryeka navborî de li gorî çaryeka berê ji sedî 0,2 kêm bû. Li gel ku ev rewş nîşan dide ku aboriya Tirkiyeyê ji aliyê teknîkî ve ketiye xirecirekê, sektora pîşesazî jî ji ber qeyranê kêm bûye û karsazî jî hatine girtin.

 

14 HEZAR Û 828 ŞÎRKET HATIN GIRTIN 

 

Li gorî daneyên Yekîtiya Ode û Borseyan a Tirkiyeyê (TOBB); di heyama mehên çile-tîrmehê ya 2024’an da hejmara şirketên hatin girtin li gor heman heyama par ji sedî 28,3 zêde bû. Bi vî awayî hejmara şirketên ku heta tîrmeha 2024an hatin girtin derket 14 hezar û 828’an. Di dema ku di hejmara şîrketên girtî de zêdebûn çêbû, di heman demê de hejmara şîrketên hatin avakirin jî kêm bûn. Di 7 mehên ewil ên sala 2023’an da 73 hezar şirket hatin avakirin, îsal jî 62 hezar û 389 şirket hatin avakirin û li gorî sala par avakirina şîrketan ji sedî 14,5 kêm bû.

 

Li gorî daneyên Konfederasyona Esnaf û Esnafên Tirkiyeyê (TESK); di heyama mehên çile-tîrmehê de 51 hezar û 55 esnafan kepçeyên xwe girtin. Gelek karsazên ku di dayîna deynên xwe de dijwar bûn serî li konkordatoyê dan. Li gorî daneyên konkordatotakip.com, di heyama mehên çile-tîrmehê de hejmara fîrmayên ku konkordat îlan kirine derket 788’an.

 

PARA DAHATÛYA MILÎ YA KARKERAN KÊM BÛ

 

Îxracat ku ji ber nebûna daxwaziya derve û lêçûnên zêde leza xwe winda kir, rasterast bandor li pîşesaziya hilberînê kir. Ev rewş bû sedem ku dahata karkeran kêm bibe û bêkarî bi lez zêde bibe. Ji bilî daneyên berdest, para çîna karkeran di dahata neteweyî de kêm bûye. Ev rêje di çaryeka duyemîn de ji sedî 40,4 daket ji sedî 36,4 di çaryeka sêyemîn de.

 

BÊKARIYA PIRWATE

 

Di heman demê de sala 2024’an jî bû salek ku li Tirkiyeyê bêkariya bi berfirehî derketiye lûtkeyê. Piştî kêmkirina pîşesaziyê di pîşesaziyê de hêjmarên bêkariyê zêde bûn. Rêjeya betaliyê (li gorî demsalî) li gorî meha borî 61 hezar kes zêde bû û derket 3 milyon û 175 hezar kesî. Rêjeya bêkariyê 0,1 puan zêde bû û derket ji sedî 8,8. Ev rêje ji bo mêran ji sedî 6,9 û ji bo jinan jî ji sedî 12,3 bû. Di meha cotmehê de bêkariya bi giştî 1,9 puan zêde bû û derket ji sedî 27,6. Bi vî awayî hejmara bêkaran di meha cotmehê de bi giştî 990 hezar kes zêde bû. Bi vî awayî hejmara giştî ya bêkaran derket 11 milyon û 246 hezarî.

 

Sala 2024’an bû salek ku newekheviya zayendî ya di îstîhdamê de li Tirkiyeyê berdewam kir. Rêjeya îstîhdamê ya li seranserê welêt di meha cotmehê de ji sedî 49,9 bû. Ev rêje ji bo mêran ji sedî 67,4 e; Ji bo jinan ji sedî 32,8 bû.

 

KARKER DI SALA 2024’AN DE JÎ HATIN QETILKIRIN 

 

Di nav welatên ku herî zêde qetlîamên karkeran lê tên kirin de Tirkiye di rêza 10’emîn de ye. Li gorî daneyên Meclîsa Tenduristî û Ewlehiya Kar (ÎSÎG); Di 11 mehên sala 2024’an de herî kêm hezar û 708 cînayetên kar hatin kirin.

 

DI ENFLASYONA BILIND DE DUYEMÎN E

 

Pirsgirêka maliyeta jiyanê û enflasyonê ya li Tirkiyeyê di sala 2024’an de dewam kir. Li gorî daneyên TÛÎK'ê her çend di meha mijdarê de enflasyon salane dakete ji sedî 47,09, lê rêjeya 12 mehan di ser ji sedî 60'î de ma. Li gorî ENAG'ê di meha mijdarê de enflasyona salane ji sedî 86,76 û enflasyona mehane jî ji sedî 4,06 bû. 

 

Tirkiye di sala 2024’an de piştî Arjantînê di nav aboriyên pêşkeftî û yên nû de, di nav aboriyên pêşkeftî û yên nû de, welatê xwe yê duyemîn ku enflasyona fermî ya herî zêde heye, rewşa xwe ya heyî parast. Tirkiye di enflasyona xurek û enerjiyê de di nav welatên OECD de yekemînbûna xwe domand.

 

DESTHILATDARÎ JI DANEYAN TÊR NABE! 

 

Neheqiya bacê di sala 2024’an de jî berdewam kir. Li gorî daneyên Pisporê Bacê Ozan Bîngol li Tirkiyeyê di 11 mehên ewil ên sala 2024an da bi tevahî 6 trîlyon û 597 milyar TL bac hat berhevkirin. Ev tê wê wateyê ku her deqeyekê 13,7 milyon TL, saetekê 822 milyon TL û rojê jî 19,7 milyar TL bac tê dayîn. Tevî vê yekê di heman heyamê de kêmasiya butçeyê 1 trîlyon 276 milyar TL bû.

 

DI 11 MEHAN DE Jİ BO FAÎZÊ TRÎLYONEK Û 195 HEZAR TL

 

Di 11 mehên ewil de pereyê faîzê hat dayîn trîlyonek û 195 milyar TL bû. Di heman serdemê de lêçûnên veberhênanê tenê ji sedî 8’ê lêçûnên giştî pêk tîne. Bi vî awayî derket holê ku para ku ji faîzê re hatiye veqetandin ji lêçûnên veberhênanê zêdetir e.

 

BÊEDALETIYA DAHATUYÊ ZÊDETIR BÛ 

 

Daneyên din ên ku di sala 2024’an de hatin ragihandin, li ser bêedaletiya dahatû û parvekirina dewlemendiyê ya li Tirkiyeyê bû. Li gorî daneyên TÛÎK'ê, li Tirkiyeyê ji sedî 20'ê herî dewlemend di sala 2023'an de ji sedî 49,8'ê dahata neteweyî wergirtiye, ji sedî 10'ê herî dewlemend jî ji sedî 10'ê herî xizan bi navînî 15 qat zêdetir dahatê bi dest xistine. Di daneyan de her wiha hat diyarkirin ku cudahiya hatina serê mirovî ya di navbera herêman de zêde dibe. Li gorî daneyên TÛÎK'ê; dahata serê her kesî li parêzgehên Kurdistanê daket ji sê parên kesên li Marmarayê dijîn.

 

HEM HINDIK PERE WERGIRTIN Û HEM JÎ ZÊDE XEBITÎN 

 

2024 yek ji wan salên ku xizanî bû civakî bû. Sala 2024’an bû salek ku karker, ciwan, jin û zarok bi xizaniyê re têdikoşin. Tirkiye di nav welatên Ewropayê de di warê para meaşê karkeran di dahata neteweyî de bû welatê ku herî kêm para xwe ya dahata neteweyî heye. Karkeran ji karkerên li welatên Ewropayê zêdetir saetan dixebitîn, tevî ku para wan kêmtir e. Karkerên Swîsreyî yên ku di dahata neteweyî de para herî zêde distînin, hefteyê tenê 36 saetan dixebitîn, karkerên li Tirkiyeya ku di dahata neteweyî de para herî kêm distînin, di hefteyê de herî kêm 42 saetan dixebitin.

 

Rêjeya mûçeyên kêmtirîn bi tevahî mûçegiran gihişte ji sedî 50. Karkerên li Tirkiyeyê di nava OECD'ê de heqdesta herî kêm a pêncemîn a herî kêm distînin. Di sala 2023-an de, meaşê navînî ji sedî 26 ji mûçeya herî kêm kêm bû. Dîsa li Tirkiyeyê ji her 3 jinan tenê 1 kardar e. Ev yek ji sedemên sereke yên xizaniya jinan e. Li gorî rêjeya rêjeya xizaniya nisbî (2019-2021) Tirkiye piştî Kolombiyayê di rêza xizaniya zarokan de di rêza duyemîn de ye. Li gorî vê yekê ji her hezar zarokî 338 zarok di bin xizaniyê de ne.

 

FERQA NAVBERÊ YA BÛDÇEYÊ REKOR ŞIKAND 

 

Sala 2024’an salek bû ku li Tirkiyeyê kêmasiya bûdceyê derket lûtkeyê. Aboriya Tirkiyeyê di heyama mehên çile-cotmeha 2024’an de trîlyonek û 260 milyar TL kêmasiya butçeyê hebû. Di heman serdemê de kêmasiya pereyê xezîneyê bû trîlyonek 700 milyar TL bû.

 

BERBI NEDIYARIYÊ VE

 

Tê meraqkirin ku di sala pêş de dê krîza di aboriyê de çawa derkeve holê. Di dema şîrovekirina tabloya navborî de, gelek pispor aboriya 2025’an wekî salek "nediyar" pênase dikin.

 

Sibe: Tenduristî

 

MA / Selman Guzelyuz