Özün biçime suret olduğu ender kentlerden biridir Efrîn... Dokusunda siyah taşın sağlamlığını ve bereketini taşır. Bu nedenle her evde uğur niyetine delikli bir siyah taşın asılı olması dikkat çeker. Siyah taş neolitik toplumun tekniklerine can verendir. Tarihinde doğa ile birlikte direnişin izlerini korur. Kadınların da tüm beden algılarına inat neolitik kültürün güzelliğini anlatır. Çocuklarında mutluluğu resmeder. Erkeklerinde naif, “camêr” erkeğin izlerine rastlanır. Toprağında bütün bitkilerin nazını çeker... Taşında, toprağında, insanında  tanrıçanın direngen damarlarına rastlanır. 

 

İSMİNİN BÜTÜN ANLAMLARI AVESTA’DA GEÇER

 

İsminin bütün anlamlarında doğasının, tarihinin, yaşamının ve toplumunun izlerini taşıyan Efrîn kelimesi, Aryence’de nimet, tevazu; Kutsal kitap Avesta’nın Pazand bölümünde ise nimetle ilgili dualarda bereket anlamında kullanılıyor. Aynı zamanda Avesta’da özel dualarda kutsal ateşin boyun büktüğü törensel bölümün adı olarak da geçmektedir. Yine etimolojik olarak Efrîn kelimesi ile Aferin kelimesinin aynı kökenden geldiği ve ödül ile bereket anlamında kullanıldığı ifade ediliyor. Kelimenin dini ve Zerdüşti yapısına dikkat çekiliyor. Bir rivayete göre de Büyük Tufan’da Nuh peygamberin tufan biraz dinince güvertesinden beyaz bir güvercin uçurduğu ve güvercinin daha sonra ağzında bir zeytin dalı ile döndüğü belirtilir. Böylece Nuh peygamber suların çekildiğini ve tufanın bittiğine kanaat getirir. Bu nedenle beyaz güvercin ve zeytin dalı barışın simgesi olarak anılır. İlk zeytinin anayurdu olan Efrîn’de zeytin dalı kutsaldır. Yunan tanrı ve tanrıçalarında ödül olarak zeytin dalının taç gibi başa takılmasının da bu anlayış ile bağlantılı olduğu belirtilir. 

 

EFRÎN, AFİRANDİN, AFRAT, AFRODİT…

 

Jineolojî, araştırma yönteminde sosyolojik verileri yani toplumsal bellekte yer alan bilgileri önemli bir kaynak olarak değerlendirir. Efrîn kelimesine dair yaşlı bir annenin, “afirandin, afrandin, afrat kelimesinden gelmektedir” tanımlamasına bu nedenle önem atfedilir. Anne devamla, Afrat kelimesinin Soranice lehçesinde kadın anlamına geldiğini, yaratmak, üretmek anlamı taşıdığını, zamanında Afrodit’in de buradan geçtiği ve aslında isminin “Afrin dit” yani “Afrin’i gören” anlamına geldiğini belirtiyor. Afrodit kültünün İştar ve İnanna kültleri ile Fenikeliler aracılığıyla Yunan uygarlığına taşınmış olma yönündeki tezi de göz önünde bulundurulduğunda, bu söylemin de önemli bir veri olduğu belirtilebilir. Afrodit aynı zamanda Troyalıları koruyan bir tanrıçadır. Tanrıçalara verilen isimlerin her biri yaşamın, evrenin ve toplumsal doğanın özelliklerini ve bunlar arasındaki diyalektik ilişkinin niteliklerini taşımakta. İsmin tanımlaması bile yaşam-toplum ve kadın ilişkisinin köklülüğünü gösteriyor. 

 

Bölge olarak da Çiyayê Kurmanç, Kurdağ, Cumê, Efrîn ve Avrin olmak üzere birçok farklı isimle anılan Efrîn bölgesi, tarih boyunca Kürtlerin direniş mekanlarından biri olmuştur. Yörede yaşayan Kürtler buraya Çiyayê Kurmanç ya da Çiyayê Kurmênc, Osmanlılar Kürddağ, Araplar Cebel-ul Ekrad (Çiyayê Kurdan) demişlerdir. Efrîn’de yaşayan aydınlar ise Efrîn kelimesinin Avrin suyundan ismini aldığını belirtiyor.

 

90 TEPENİN BAĞLI OLDUĞU 9 ZİYARET KADIN İSİMLERİNİ TAŞIR

 

Önce coğrafyasında kurar direnişin estetiğini… Gökyüzünün kodlarını taşır Efrîn… Yıldızların  yani İştarların kültüründen esinlenir. Bir yanı Kadınlar Kalesi’ne bir yanı Seman Kalesi’ne bakan 90 tepesi vardır örneğin… Birbirine bakan o tepelerin altında tarihini koruduğu gibi tehlikelere karşı da birbirini uyarır Efrîn… 90 tepenin bağlı olduğu 9 ziyaret kadın isimlerini taşır. Bu 9 ziyaretin kimi Kadınlar Vadisi’ne bakar kimi Kadınlar Şikeftine yani mağarasına… 

 

Her köyünde bir ziyaretin olması doğal toplumun bilimi olan animizmin etkilerini taşır. Bu ziyaretlerin genelde 9 ziyarete bağlı olması, bağlı olunan ziyaretlerin de kadın isimleriyle anılması doğal toplumun direngen damarlarının korunduğuna işaret eder. Kastella Cindo’da Porsa Xatun Ziyareti, Mabada Xilnire’de Sarıkız Ziyareti birer örnektir. 

 

Takvime göre yapılanır Efrîn… 7 vadisi vardır örneğin. Geli Tito, Geli Heştir, Geli Xezal, Geli Çil Kani, Geli Zete, Geli Haydo ve Geli Tiyro. Her bir vadisinin bir hikayesi vardır toplumun belleğinde canlı olan. 

 

Yine 7 nahiyesi vardır Efrîn’in. Her nahiyeye bağlı olan 52 köyü vardır. Toplamda 365 köy eder bu... Bu sayı bir iner bir yükselir sonra. Yani sayının 366’ya çıktığı da olur kimi zaman; iki köy bir köy olunca ya da bir köy ikiye ayrılınca… Direnişinin estetiği koruduğu anlamlarında saklıdır Efrîn’in… İkinci dünya savaşından sonra nüfus politikaları ile bağlantılı ilçelerin ve ilçelere bağlı köylerin sayısı değişse de yapı itibariyle Efrîn ile birlikte Cindirese, Reco, Bilbile, Şêra, Mabeta ve Şîye gibi nahiyeler bulunuyor. Şêrawa Çiyayê Lelûn’un yerleşkesidir. Efrîn merkeze yakın olan bir yerdir. Ve sonradan ilçelere dahil edilmiştir. 

 

Her şeyin bir anlamının olduğu Efrîn’in neredeyse her köşesinde kutsal mekanlar, kutsal sular, kutsal ağaçlar, kutsal taşlar bulunuyor. Nebi Hurri (Hurri Kalesi), Henên Ziyareti, Abdurrehmên Ziyareti, Şex Berekat Ziyareti, Çîlxane Ziyareti, Mena ve Deyan ziyaretleri gibi. Turindê Çeşmesi ve Golbehir Suyu da kutsal sulardır. Henên Ziyareti’nde Nûrî Dêrsimî ve eşi Feride’nin mezarı da bulunmaktadır. Qibale’de üç ziyaret, Şex Berekat, Gundi Dereza ve Kastella Porse Xatun ziyaretleri, Raco’nun Heci Xelil köyünde Mihemmed Ali Ziyareti Şera’da ise Karecoran Ziyareti bulunuyor.

 

DÖRT DAĞIN İÇİNDE GÜNEŞİN ŞİFRELERİNİ TAŞIR

 

Efrîn dört dağ içinde bulunuyo, tıpkı Dersim gibi. Sırtını dağlara yaslayan ve üzerine türküler yakılan savunma sistemi güçlü bir kenttir. Burada bulunan dağlar, Çiyayê Çil, Çiyayê Lelûn, Çiyayê Xastiyan ve Çiyayê Haware’dir. En yüksek dağ Çiyayê Hawarê’dir. Kuzeyde bulunuyor. Aynı zamanda Kuzey Kürdistan ile sınırdır. Doğudan Şikakan batıdan da Amkan aşiretinin olduğu Çiyayên Xastiyan’a ulaşıyor. Bunların üçünün karşısında da Çiyayê Lelun bulunuyor. Çiyayê Lelûn, üzerinde Güneş inancının şifrelerini saklayan güçlü inançlara beşiklik etmiş bir dağdır. 

 

Yine 7 aşireti vardır Efrîn’in. Amkan aşireti Bilbile’den Reco ve Şiye’ye kadar, Biyan aşireti Bilbile’de, Şexiyan aşireti Reco’da, Xastiyan aşireti Mabeta’da, Cumiyan Cindirese’de, Şikakan Şêrane, Robaran Şêrawan’da yaşamakta. 

 

HER NAHİYESİ İŞTAR MİRASININ BİR HİYAKESİNİ KORUR

 

Her bir karışı İştar kültürünün mirasını taşıyan, kapılarının önünde uğur niyetine asılı olan nal, delikli taş, destar ve benzeri teknikler ile dikkat çeken Efrîn’de. Girê Eyn Darê tarihin, Girê Cindirêse direnişin adı olur. Şêrawa Çiyayê Lelun’un, Bilbile Nebi Hurri’nin, Şêra Eyn Darê’nin yani İştar’ın mirasının hikayesini korur. Adım adım her yerinde direnişin izlerini saklar.

 

RACO’DA KEVİRÊ BÛKÊ

 

Raco, Raju, Rajuu şeklinde kullanılan Raco sözcüğünü Kürtçe’de raçandin, çekirin, yani dikmek yapmak kelimelerinden geldiği ifade edilir. Çiyayê Hawarê’nin yüksek yerlerinde yer alan Raco nahiyesinin her bir köyünde İştar kültürünün ve Zerdeştiliğin etkileri mevcut. Berlin-Bağdat arasındaki tren yolunun geçtiği Raco zengin kültür dokusu ile dikkat çekiyor. Burada bulunan Hec Xelil, Atmana, Maseka, Mûskê, Hopka ve Banîkê gibi köyleri ayrıca araştırılmayı bekliyor. 

 

İÇİNDE SIR SAKLAYAN SİYAH TAŞ

 

Raco aynı zamanda Çiyayê Bilalê Habeş olarak da geçiyor. Bilalê Habeş’in hikayesi İslam peygamberi Hz. Muhammed’in Hira Dağı hikayesine benziyor. Bilalê Habeş’in burada 40 gün 40 gece yoğunlaştığı ve sonuçta Hz. Muhammed ile bütünleştiği anlatılır. Hec Xelil köyünde bulunan Ziyareta Mihemed bu hikayeyi bağrında saklıyor. Yine Raco’da Çeqmaqê Mezin denilen ve Raco’nun arkasında olan bir yerde kevirê reş yani siyah taşın olduğu anlatılır. O siyah taşın içinde bir eser (sır) olduğuna inanılır. Kara yılanın koruduğuna inanılan o siyah taşa ulaşmak için önce kara bir tavuk bırakılıyor. Şayet kara tavuk ölmezse o taşa ulaşıldığı rivayet edilir. 

 

Yine Kevirê Buke Gelî Tiyro’da bulunur. Reco’ya bağlı bir vadide. Öyküsüne gelince ta Hz. Ali ve Fatma Nebi dönemine kadar gider. Rivayete göre Fatma Nebi Hz. Ali’nin kendisi üzerine kuma getirmesine karşı çıkar. Buna engel olamayınca elinde bulguru elemek için tuttuğu bêjing (elek/süzgeç) ile yukarılara doğru gider. Babası onu görür. “Nereye gidiyorsun” diye sorduğunda, “Ben gördüm düşmanım görmesin” der ve taşa dönüşür. Yine bir başka anlatımda da zorla evlendirilmeye çalışılan bir kadının, “Ben o adamın olacağıma bir taş olayım” dediği ve taşa dönüştüğü ifade edilir. Bililko köyünde ise bir mozaik bulunuyor. At, ördek ve kumrunun üzerine resmedildiği bu mozaik yaklaşık 20x20 metre genişliğinde. Raco’ya bağlı Gundi Heci Xelil’de tek bir Ermeni ailenin yaşaması da dikkat çekiyor. 

 

MABETA’DA SADECE KADINLARIN KONUŞTUĞU BİR DİL 

 

Alevilerin yoğunlukta olduğu Mabeta ilçesinin de katliamlardan kaçan iki aile tarafından kurulan bir yerleşim yeri olduğu belirtilir. Burada Alevi olduklarının anlaşılmaması için gizli bir mabet yaptıkları ve Mabeta isminin de buradan geldiği iddia ediliyor. Şeytana köyünden Zehra köyüne, Sarya köyünden Amara’ya her köyünün bir anlamı vardır Mabeta’nın… Örneğin Zehra’da her Çarşamba günü bütün köy bir arada yemekler yapıp, o günü beraber geçirir. Mabeta’ya bağlı olan Dumilya köyü Kirmancların köyüdür. Burada Kürtçe’nin Kirmanckî lehçesi konuşulur. Şeytana köyünde kadının direniş çizgisinin anlatımlarına rastlanır. Şeytana’da dokumasından kunduracısına, tarımından eğitimine kendi kendine yeten komünal bir yaşam örneği sergilenir. Sterk köyünde İştar kültürünün izleri görülür. Her bir evde Şahmeran’ın öyküleri ile Tavus kuşunun resimleri dikkat çeker. At binen kadın anlamına gelen Sarya ismini taşıyan  köy dikkat çekiyor. Sarya köyünün isminin kendini özgürlüğe adamış bir kadının isminden geldiği rivayet edilir. Behdini köyünün ise Hakkari’den gelen üç aile tarafından kurulduğu belirtilir. 

 

Mabeta’nın Gundê Ruta köyünde kadınlar sadece kadınların anladığı bir dili konuşur. Çin’de ve Doğu Kürdistan’ın Hewreman yöresinde örneğine rastlanılan kadın dilinin bir örneği de Efrîn’in Mabeta ilçesinin Gundê Ruta köyünde bulunuyor. Kuş dili tanımlamasının da yapıldığı bu dile dair kadınların ortak anlatımı ise kuş dili olmadığı yönündedir. “Neden böylesi bir dile ihtiyaç duyuyorsunuz” sorusuna ise “Erkekliğe karşı kendimizi korumak için” cevabı verilir. Bu dilin de ayrıca araştırılmaya ihtiyacı vardır. 

 

BİLBİLÊ’DE KIZLAR VADİSİ, KIZLAR KALESİ, KIZLAR MAĞARASI

 

Bilbile ilçesinin Hasandêra köyünde bulunan Şikefta Qîzika (Kızlar Mağarası), Newala Qîzika (Kızlar Vadisi), Qaleya Qîzika (Kızlar Kalesi) û Şikefta Bûkê (Gelin Mağarası) ise ayrıca incelenmeyi bekleyen yerler arasında bulunuyor. 

 

5 bin yıl öncesine kadar dayanan bir hikayesi olduğu belirtiliyor. Şemsun döneminden geldiği iddia ediliyor. Şemsun’un Yahudi ya da roman olduğu ifade edilir. Melek Şemsun’un Mesihi olduğu iddia edilse de çok değişik rivayetler var. Fransızlar döneminde Kızlar Mağarası’nın girişinde bulunan resim kırılıyor. Yine Kızlar Kalesi burada bulunmakta. Çok sayıda kışla mağarası bulunuyor. Direnişin mekanı olduğu belli olan bu mağaralarla ilgili çok fazla bilgi yoktur. Şikefta Buka’da cinlerin olduğu belirtilse de bunun alanı korumak için uydurulduğu ifade edilmekte. 

 

Yarın: Şêrawa’da Çiyayê Lelûn ve 40 antik köy, 85 Êzidî köyü, Meryem Ana Kilisesi, Dermişmişê Tapınağı, "B" ile başlayan sezgi anlamı taşıyan köyler.

 

MA / Nagihan Akarsel